Antalya

Antalya, Türkiye‘nin güneyinde, Akdeniz Bölgesi’nde yer almaktadır. Türkiye’nin en çok turist alan ilidir.

Antalya, antik bölgelerden batı Pamfilya’nın güneydoğu ucunu ve doğu Likya’yı içine almaktadır.  Antalya Türkiye’de bugüne kadar bilinen en eski yerleşmelerin bulunduğu en önde gelen illerden biridir.  Antalya’ya 20 km uzaklıkta ve Toroslar’ın Akdeniz’e bakan yamaçlarında yer alan Karain Mağarası’nda yapılan kazılarda Antalya ilinde Paleolitik yerleşmenin varlığını ortaya çıkartmış ve bölgenin tarihini M.Ö. 220 bin yılına kadar indirmiştir.

Bölgenin en önemli Prehistorik buluntularını içeren Karain mağarası Paleolitik ve Neolitik, Beldibi Mağarası da Mezolitik çağdan veriler sunarken, Bademağacı Höyüğü’nde son kazılarda Cilalı taş çağı yerleşimlerine ve buluntuları ve yanısıra insanın yerleşik hayata geçişinin ilk izlerine rastlanır.  Bunlara Karataş, Semahöyük’te yapılan kazılarla elde edilen Erken Tunç Çağı bulguları da eklenince, bölgede Paleolitik çağdan zamanımıza kadar kesintisiz bir uygarlığın varlığı belirlenir.

Antalya Bölgesi’nin erken tarihi, son buluntulardan önce karanlıktı.  Hititlerin çivi yazılı belgelerinde, adı geçen Ahhiyava ve Arzava ülkelerinin Pamfilya olduğu bilim çevrelerinde artık daha yüksek sesle ileri sürülmektedir.  Son araştırmalar ve buluntuların yorumlanmasıyla karanlık diye bilinen bu dönem de aydınlanmaya başlamıştır.

Konya’nın Yalburt’unda bir Hitit Hieroglafinde Patara’nın “Pataf” biçiminde geçmesi bu aydınlanmayı güçlendiren buluntulardır.  Bıradan anlaşılan, Hititler, “Lukka Ülkesi” diye adlandırdıkları Akdeniz sahiline kadar uzanmıştır.

M.Ö. 14. ve 13. yüzyıllar, Miken kolonistlerinin en faal oldukları dönemlerdir.  Anadolu‘nün batı ve güney bölgelerinde özellikle Mersin, Tarsus’ta bazı yerleşmeler olduğu halde, Antalya’ da henüz Miken kalıntılarına rastlanmamıştır.

Aspendos TiyatrosuHitit İmpratorluğunun yıkılmasının sebebi olan Deniz kavimleri göçü sırasında bir kısım Akalıların bu bölgeye göç ettiklerinden Grek efsanelerinde söz edilir.  Truva Savaşları’ndan sonra bazı Aka boyları, Amphilokhos, Kalkhas ve Mopsos’un idaresinde Pamfilya’ya geldikleri; Perge, Sillyon, Aspendos ve Selge‘yi kurdukları söylenmekle birlikte son bilimsel veriler bu kentleri yörenin yerli halkının kurduğunu göstermektedir.  Bu Perge’nin Parha, Aspendos’un Estvedüs, Selge’nin Estlegiis, Silyon’un Selyuüs adlarından da bellidir.

Antalya sınırları içinde yerleşen Likyalı’ların kökenleri tartışılmakla birlikte, Hitit ve Mısır kaynaklarında (M.Ö. 2000) Lukki veya Lukka adlı bir kavimden bahsedilmektedir. Bu kavim, kendilerini “Termili” olarak adlandıran Akdeniz kıyılarımızdaki güçlü komşuları Luvilere akrabalıkları ile bilinen Likya ulusundan başkası değildir.

İlk yerleşme hareketleri M.Ö. 7. ve 8. yüzyıllarda Akdeniz kıyılarında başlamıştır. Özellikle Batı Anadolu ve Yunanistan’da bazı koloniler bu harekette önderlik ederek, bazı kentleri egemenlikleri altına almışlar veya yeni kentler kurmuşlardır.

Antalya’nın ilk surlarının II. Attalos zamanında inşa edildiği bilinmektedir.  M.S. 130 yılında Roma imparatoru Hadriyanus, Antalya seferi sırasında “Hadriyanus Kapısı”nı yaptırmış, surların doğu bölümünü de onarttırmıştır.

 Doğu Roma Egemenliği.
Hıristiyanlığın Anadolu’da hızla yayıldığı M.S. 5.-7. yüzyıllar boyunca Pamfilya ve Likya, Doğu Roma eyaleti olarak önemlerini korumuşlar, hatta M.S. 2. yüzyıldaki parlak çağlarına yaklaşır derecede, imar görmüşlerdir.  7. yüzyılın ortalarında Arapların sürekli yağma ve saldırıları her iki bölgeyi büyük ölçüde zarara sokmuş, bu duruma engel olmak isteyen Doğu Romalılar, bölgeyi korumak amacıyla özel bir donanma kurmuşlardır.  Roma İmparatorluğu’nun bölgeye kesinlikle egemen olmasından sonra, stratejik yerler veya kentlerin bazıları, ufak keşişlikler halinde Doğu Roma Egemenliği sırasında yaşamalarını sürdürmüşlerdir.

Ayrıca, Rodos, Venedik, Ceneviz korsanlarının talanları, Kıbrıs Krallarının saldırıları ve Haçlı seferi sırasındaki yağmalar, bölgenin ekonomik gücü kadar kentleri de yıpratmıştır.  Bu sırada özellikle Rodos ve Cenevizliler koruma ve saldırma için, uygun kıyılarda üsler kurmuşlardır.

Antalya, Batı Akdeniz kıyısında stratejik konumuyla önemli bir liman şehridir. Bu özelliğinden dolayı, kurulduğu tarihten başlayarak sürekli istilalara maruz kalmıştır.

 Selçuklu Dönemi.
Antalya’nın İlk Selçuklu sultanı I. Rüknettin Süleyman Şah zamanında da (1076-1086) Türkler tarafından fethedildiği ve 1096 yılında başlayan Haçlı seferine kadar Türklerin elinde kaldığı bilinmektedir.  I.İzzeddin Mesud zamanında (16-1155) da Selçuklulara geçen şehir, 1120’de Bizanslılar tarafından geri alınmıştır.

Karayolu ticaretini geliştirmeye çalışan Selçukluların en önemli hedeflerinden biri Akdeniz ticaretini ele geçirmekti.  Stratejik öneminin yanı sıra, ticari açıdan Anadolu’yu diğer Akdeniz ülkelerine bağlayan bir liman olması nedeniyle de Antalya’nın alınması gerekiyordu.  Mısır ve Suriye’den gelen tacirler, Anadolu’ya geçiş yolu Antalya’yı kullanıyordu. Nitekim, 1182 yılında Selçuklu sultanı II. Kılıç Arslan (1115-1192) Antalya’yı kuşatmış, fakat alamamıştır.

Latinler’in 1191 yılında Kıbrıs’a yerleşmelerinden sonra, Antalya’ya gelen tacirlerin malları çalınmaya başlamıştır. Bunun üzerine Selçuklu sultanı I. Gıyaseddin Keyhüsrev, ikinci sultanlığı sırasında (1205-1211) Antalya’nın fethine karar verir. 5 Mart 1207 de Sultan, yerli halkın da yardımıyla şehri iki aylık kuşatmadan sonra fethetmiştir. Bunun üzerine Antalya’ya kadı, imam, hatip ve müezzinlerin tayin edildiği; mihrap ile minber konduğu, kale ve burçların onarılıp silahla, erzakla doldurulduğu belirtilmektedir. Böylelikle Selçuklular’a Akdeniz yolu açılmış; Antalya, Avrupa ve Mısır’la yapılan ticaretin merkezi olmanın yanı sıra, Selçuklu donanmasının üssü haline gelmiştir. 1212 yılında, Antalya’nın yerli halkı isyan ederek yöneticileri öldürmüştür. Bunun üzerine, Selçuklu Sultanı I. İzzeddin Keykavus (1211-1220) Antalya’nın yeniden fethine karar vermiş ve 22 Aralık 1216′ da şehir tekrar Selçuklular’ın eline geçmiştir.

Hıristiyan ve Müslümanların birlikte yaşama deneyimi başarısızlıkla sonuçlanınca, güvenliğin sağlanması amacıyla şehir ikiye bölünmüştür.  Müslümanlarla, Hıristiyanların yaşadıkları mahalleleri birbirinden ayırmak için bir iç sur yapılmış; Hıristiyanlar şehrin doğusuna, Müslümanlar batısına yerleşmişlerdir.  Kentin batısında Türk nüfusunun artmasıyla yeni bir sura gerek duyulmuş, Selçuklu Sultanı I. Alaeddin Keykubad döneminde (1220-1237) 1225 yılında daha doğuda, denize doğru ikinci bir sur yapılmıştır.  Böylelikle şehir Selçuklu Sultanlarının kışlık merkezi haline gelmiş, kışları çoğu zaman Antalya’da ve 1223 yılında fethedilen Alanya’da geçirmeye başlamışlardır. Hıristiyan nüfus ise kentten ayrılıp Tarsus ve Mersin cevresine yerleşmişlerdir.

Selçuklu döneminde özellikle Alanya’da büyük bir gelişme göstermiştir. I. Alaeddin Keykubad zamanında Alanya‘nın, Selçuklu hükümdarlarının kışlığı olduğunu bilmekteyiz. Bu çağda imar faaliyetleri de yukarıda anlatıldığı gibi Antalya, Alanya içinde, Antalya ve Alanya’yı Konya ve Beyşehir’e ve kıyıdan Anamur ve Mut’a bağlayan yollar üzerinde devam etmiştir.

 Osmanlı Dönemi [değiştir]
1389 yılında Osmanlı sultanı Yıldırım Beyazıt tarafından fethedilen Antalya ve çevresi Osmanlı topraklarına katılmıştır.  Osmanlı döneminde Antalya surlarında fazla değişiklik yapılmamış, bazı kapılar açılmış, bazıları da onarılmıştır.  Osmanlı döneminde şehir sur dışına kuzeye doğru gelişmiş, şehir merkezinin sur dışında kuzeydeki kapı çevresinde oluşmuştur. Bu nedenle, Antalya’nın Selçuklu ve Beylikleri dönemi şehir dokusu pek bozulmamıştır.

1402-1415 yılları arasında Antalya’ya Karamanoğulları hakim olmuştu.  Tek başına kentteki Osmanlı kuvvetlerini yenmesi olanaksız olduğundan Karamanoğlu Mehmet Bey’den yardım istedi (1423). Firuz Bey, Osman Çelebi’nin Karamanoğulları kuvvetleriyle birleşmesine meydan vermeden, Subaşısı Hamza Bey’le Korkuteli’ne ani bir baskın yaptırttı. Hamza Bey, hasta haliyle kaçamayan Osman Çelebi’yi yakalayıp öldürdü. Bu sırada Antalya’yı kuşatan Mehmet Bey de, kaleden atılan bir gülle parçasının isabetiyle ölünce yalnız Antalya değil. bütün bu bölge Osmanlılar’ın eline geçmiş oldu. (1423).

Tekeoğulları’nın yüzyıl kadar süren egemenlikleri süresince Teke Beyliği’nde büyük gelişme olmadı.  En kudretli dönemlerinde sürekli Kıbrıslılar’la savaştıklarından kültür alanlarında bir eser bırakmalarına olanak olmadı. Ancak Teke yöresine yerleşen ve eski Türk gelenek ve göreneklerine sıkı sıkıya bağlı olan Türkmen oymakları arasında Ahilik ve Bektaşilik yayıldı. Özellikle Ahiler oldukça fazla bir taraftara sahip oldular.  Ahiler, Tekelioğlu Hızır Bey zamanında Antalya’da geniş bir örgüt kurdular.  Hızır Bey’den sonra Teke eline egemen olan Teke beyleri de bu bölgede birçok zaviye ve tekkeye köyleri vakfettiler.

II.Beyazıt’ın devri sonlarında Şehzade Korkut, bu sancağın başında bulunuyordu.  Bugünkü Kesik Minare Camii’ni, kiliseden camiye o çevirtmişti.  Babası ölünce tahta çıkan kardeşi Selim (Yavuz) tarafından takip ettirilerekKorkuteli’nde Osman Kalfalar Köyü yakınında saklandığı bir mağarada yakalanarak Bursa’ya götürüldü ve orada öldürüldü.

Teke elindeki bir kısım halk 1511’de Şah İsmail’in adamlarından Şahkulu Baba Tekeli ile birleşerek büyük bir isyan çıkardı. Şahkulu İsyanı’nın aynı yıl içinde bastırılmasından sonra, Teke elindeki Şiiler ve Şahkulu İsyanı’na katılanlar, Rumeli’ye sürgün edildiler. Bu sürgünler yüzünden Teke elinde nüfus azaldı, kent ve kasabalar küçüldü. 16. yy’dan sonra, eski önemini kaybeden Teke eli, daha sonraki yüzyıllarda sancak haline geldi. Il.  Sultan Mahmut zamanında (1813) Tekelioğlu Mehmet ve İbrahim Ağa’ların ayaklanmaları ise sonuçsuz kalmıştır.

Antalya, Osmanlı İmparatorluğu yönetim örgütünde merkezi Kütahya’da olan Anadolu Eyaleti’nin 14 sancağından (vilayetinden) birinin merkezi olmuş ve sancağa Teke Sancağı adı verilmiştir.  İmparatorluğun sonlarına doğru 5 ilçeli Teke Sancağı, 1913 yılında Konya Vilayetine bağlanmış; bu eyaletin beş sancağından biri olmuştur.  O zamanlar toplam köy sayısı 549 idi.  Sancak toplam nüfusu 1890’da 224.000 kişi idi. Bunun 15.000 kadarını Yörükler oluşturuyordu. Devlet arşivinde bulunan 1840 tarihli bir belgeden Antalya Kalesi içindeki nüfusun çoğalması nedeniyle, sur dışında bir mahalle kurulması ve bir kapı açılmasına (Bugünkü Yenikapı) izin veriliyordu. Daha sonra Antalya, 1913 ilkbaharında Teke Sancağı adıyla bağımsız bir mutasarrıflık oldu. Aynı yıl İtalya ve Avusturya-Macaristan İmparatorluğu da, Antalya’da birer konsolosluk açtılar. Cumhuriyet devrinde sancaklara “Vilayet” adı verilmiş ve Antalya ortaya çıkmıştır.

Zincirkıran Mehmed Bey

Mübarizeddin Mehmet Bey, “Zincirkıran” unvanı ile anılan değerli bir insandı. Mehmed Bey ömrünü Kıbrıslılar’a karşı mücadele ile geçirdi.  Onun zamanında, Antalya’nın kaybının acısını bir türlü unutamayan Kıbrıs Kralı I.Pierre, 114 parçadan meydana gelen bir donanma ile ani olarak Antalya’yı denizden ve karadan kuşattı ve bir gün sonra da Antalya’yı ele geçirdi. Kıbrıs Kralı Pierre, bu sayede bir buçuk yüzyıl sonra şehri tekrar Türkler’den almış oldu. Antalya’nın 1361-1373 yılları arasında Kıbrıs Krallığı’nın elinde bulunduğunu, Paşa Camii’nin kuzeyinde fakat bugün yıkılmış olan bir kuledeki yazıttan anlıyoruz.  Yazıtta “Tanrı’nın yardımı ile güçlü Kıbrıs ve Kudüs İmparatoru Petro 1361 yılında Ağustos’un 24’üncü gecesi olan Salı günü güçlü askeri ile Antalya’yı aldı” denilmektedir.

Fakat Zincirkıran Mehmed Bey bu kayıptan yılmadı. Korkuteli’ne çekilerek savaşa devam etti. Arada geçen yıllar içinde kuvvetlerini çoğalttı, yetiştirdi. Her ne olursa olsun Kıbrıslılar’ı bu güzel limandan koymayı kafasına koymuştu.

Mehmed Bey’in hazırlanması uzun bir zaman aldı. Tam on iki yıl sabırla hazırlandı ve emek verdi. En sonunda, 1373 yılında Kıbrıslıları kentten kovmayı ve Antalya’yı tekrar Türk egemenliğine sokmayı başardı. Bu, Antalya’nın bir Türk kumandanı tarafından altıncı kez alınışıdır.

Zincirkıran Mehmed Bey’in zaferden sonra Antalya’ya girişi o kadar görkemli oldu ki, bugüne kadar Antalya’da hiçbir kumandan bu kadar coşkuyla karşılanmamış, bu kadar sevgiye ulaşmamıştı. Mehmed Bey, buna o kadar çok sevindi ki, bir şükran ifadesi olarak cami yaptırmaya karar verdi. Bu isteğini, kale içinde Yivli Minare Camii diye anılan camiyi, baştan başa tamir ve iyileştirmek suretiyle gerçekleştirdi.

Zincirkıran Mehmed Bey, Antalya’yı kurtarışından sonra ancak beş yıl yaşadı ve 1378’de vefat etti, Yivli Minare Külliyesi içinde gömüldü.   Mezarının üzerine planlı kümbet şeklinde bir türbe yaptırıldı. Mehmed Bey’in ölümünden sonra yerine Osman Bey geçti.  Osman Çelebi Bey, 1392’ye kadar Antalya’da hüküm sürdü. Osman Bey, Çelebi Bey devrinde Tekelioğlu Beyliği’nin eski gücü ve önemi kalmamıştı. Sultan 1.Murat 1387’de Karamanoğlu Alaeddin Bey’i yenerek Beyşehir’e geldiği zaman, Tekeoğulları’nın çok zayıf durumda olması nedeniyle, Teke üzerine sefer yapmaya gerek görmedi.  Yıldırım Beyazıt 1390’da Osman Çelebi’nin oğlu Mustafa Bey’in elinde bulunan Antalya üzerine yürüdü. Mustafa Bey Mısır’a kaçtı ve kent Osmanlılar’ın eline geçti (1392). Antalya Muhafızlığına Firuz Bey tayin edildi ve daha sonra Teke bir Şehzade Sancağı oldu.

Antalya’yı I. Dünya Savaşı’na kadar bir Osmanlı Sancağı olarak görünmektedir.  1917 – 1921 arasında İtalyanların işgalinde kalan şehir, 1921 yılında Cumhuriyet Hükümeti’ne bağlanmıştır.

 Antalya Adı.
Helenistik dönemde Bergama Kralı II. Attalos (M.Ö. 159-138), bölgenin stratejik dönemini dikkate alarak buraya bir Liman – şehir kurdurmuştur.  Kent, kurucusunun adından dolayı “Ataleia” olarak anılmıştır. Arap kaynaklarında şehrin adı “Antaliye”, Türk kaynaklarında ise “Adalya” olarak geçmektedir.  Yerleşme, 20. yüzyılın ilk çeyreğinden başlayarak “Antalya” olarak adlandırılmıştır…

 Coğrafi konum.
 
Antalya ilinin ilçeleriAntalya ili Anadolu’nun güneybatısında yer almaktadır.  Yüzölçümü 20.723 km² olup, Türkiye yüzölçümünün %2.6’sı kadardır.

İlin kara sınırlarını Toros Dağları meydana getirmektedir. İlin güneyinde Akdeniz, doğusunda Mersin, Konya ve Karaman, kuzeyinde Isparta ve Burdur, batısında ise Muğla illeri vardır.

İl arazisinin ortalama olarak %77.8’i dağlık, %10.2’si ova, %12’si ise engebeli bir yapıya sahiptir.  İl alanının 3/4’ünü kaplayan Torosların birçok tepesi 2500-3000 metreyi aşar. Batı’da ki Teke yöresinde geniş platolar ve havzalar yer alır.  Çoğunlukla kireçtaşlarından oluşmuş bu dağlar ve platolar alanında, kireçtaşlarının erimesiyle oluşmuş mağaralar, düdenler, su çıkaranlar, dolinler, uvalalar ve daha geniş çukurluklar olan polyeler gibi büyüklü, küçüklü karst şekilleri çok yaygındır.  İlin topoğrafik yönden gösterdiği değişkenlik gerek iklim, gerek tarımsal gerekse demografi ve yerleşme yönünden farklı ortamlar yaratmaktadır.  Ayrı özellik gösteren bu alanları sahil ve yayla bölgesi olarak tanımlayabiliriz.

Sahil kesimi ilçeleri; Konyaaltı, Muratpaşa, Aksu, Gazipaşa, Alanya, Manavgat, Serik, Kemer, Kumluca, Finike, Kale ve Kaş’tır. Denizden yüksekliği 5-44 m arasındadır. Yayla kesimi ilçeler ise; Gündoğmuş, Döşemealtı, Kepez, Akseki, İbradı, Korkuteli ve Elmalı’dır. Bu ilçelerin denizden yüksekliği 900-1000 m arasındadır